چرایی و چگونگی انتظار

سجاد آذریان^*

چکیده

مراد از انتظار در اسلام، چشم به راه بودن برای ظهور و قیام مهدی موعود علیه السلام است. فرض این است که انتظار باید تمامی مراتب و شرایط را دارا باشد تا مؤثر واقع گردد. این مقاله، به روش علمی- ترویجی و به صورت  پژوهش بنیادی-کاربردی و کتابخانه ای و در مواردی نیز بر مبنای تحلیل مطالب نوشته شده و درآن معنای انتظار، ضرورت و چگونگی آن بحث صورت گرفته، تا منتظر با انتظاری که مورد تأیید اسلام است آشنا شود.در بحث چگونگی انتظار برخی انتظار را اعتقادی و برخی لسانی و عده ای دیگر عملی فرض کرده اند که ما با ادله نقلی و عقلی ضرورت انتظار و با رد و نقد نظریات دیگر و استفاده از ادله عقلی و نقلی و عرفی چگونگی انتظار را اثبات نموده ایم. پیرامون مقوله انتظار و زمینه سازی مقالات و کتب متفاوت و فراوانی نوشته شده اما نوشته ای که به صورت منسجم تنها حول محور چرایی و چگونگی انتظار بحث کرده باشد در میان آنها کمتر یافت می شود که در این مقاله سعی شده تنها پیرامون این دو موضوع  بحث شود  و به صورت کاملا طبقه بندی شده، به نقد نظریات مختلف پرداخته شده است.

واژگان کلیدی: انتظار،ضرورت،چگونگی، زمینه سازی،

^{* 1372، طلبه پایه پنجم حوزه علمیه امام صادق علیه السلام زابل، دارای چهار مقاله تألیف شده، دو مقاله در زمینه مهدویت}

مقدمه

یکی از واقعیات زندگی بشری مسئله انتظار است. بشر همواره در حال انتظار کشیدن است.گاهی منتظر فرارسیدن زمان

خاصی یا واقعه ای و گاهی نیز چشم به راه بودن و انتظار شخص خاصی است. از مسلمات همه ادیان الهی اعتقاد به

ظهور یک منجی برای نجات جامعه بشری است و اما در مصداق این منجی تفاوت دارند و پیروان هر کدام از آنها

برای تحقق ظهور منجی زمینه سازی میکنند.

در اسلام نام این منجی مهدی علیه السلام است که برای تحقق ظهورش در منابع اسلامی شرایط و ایجاد مقدماتی مطرح شده است که مسلمین را موظف نموده که اگر خواهان فرج هستند این مقدمات را  لازم است مهیا کنند. از جمله آنها انتظار فرج و ظهور مهدی علیه السلام است.یعنی مسلمین ابتدا باید به این اصل مهم اعتقاد داشته باشند.در این مقاله لزوم اعتقاد به انتظار بعد از توضیح و بیان معنای آن به وسیله استدلال عقلی بر لزوم بعثت انبیاء و احادیث صحیحی از معصومین که انتظار فرج را واجب می دانند اثبات می شود.

در مرحله بعد، آن چه اهمیت دارد چگونگی این انتظار است. آیا فقط اعتقاد به این امر، کفایت می کند یا اینکه نیاز به زمینه سازی است؟ اگر نیاز به زمینه سازی است این زمینه سازی باید چگونه محقق شود؟ با ذکر لسانی یا با زمینه سازی عملی؟ اگر نیاز به زمینه سازی عملی است، مراد از این اعمال چیست؟ این سؤالات خواستگاه مطرح شدن نظریات متفاوتی شده است که عمده ی آنها،  برخی از مراتب انتظار را لازم می دانند و در همان مراتب پایینتر توقف کرده وهمان را کافی به عنوان زمینه ساز ظهور کافی دانسته اند و در واقع معتقد به نوعی انتظار ناقص هستند. در این مقاله سعی شده به  این سؤالات و سؤالات دیگری از این قبیل پاسخ داده و به نقد و بررسی این نظریات و چگونگی انتظار پرداخته شود.

عمده مطالب این مقاله از مقالات دیگری که در این زمینه نوشته شده برداشت و در مواردی هم از کتب و مجلات استفاده شده است.اگرچه در مسئله انتظار به صورت گسترده تحقیق وکار شده  اما در چرایی و چگونگی آن معمولا تحت عناوین وموضوعات کلی  اشاره شده. در این مقاله تنها به بررسی این دو مقوله با طبقه بندی نوینی پرداخته شده و نظریات متفاوت به صورت جداگانه  تبیین و نقد می شود و قضاوت بر عهده خود مخاطب قرار داده شده است.

معنی انتظار

لغوی: به معنای مراقب چیزی بودن،چشم داشت و توقع چیزی را داشتن و درنگ کردن است.آن چه باعث تمایز این واژه از مترادف های آن می شود ، وجود خاصیت (مطاوعه) در معنای آن است که به طور کلی از خصوصیات باب افتعال به شمار می رود؛ (مطاوعه) به معنای تأثیر پذیری است و بدین خاطر معنای واژه انتظار برابر با (چشم به راه شدن) خواهد بود. از مطلب مذکور به این نتیجه می رسیم که (انتظار) حالت و وصفی است که بر شخص متأثر ازیک سلسله امور مترتب  می شود وبین وی وآنچه منتظر آن است رابطه تأثیر و تأثّر برقرار است. [1]

اصطلاحی:در اصطلاح دینی و مذهبی به معنای چشم‌به‌راه بودن برای ظهور واپسین ذخیرة الهی و آماده شدن برای یاری او در برپایی حکومت عدل و قسط در سراسر گیتی است.

 به بیان دیگر، «كیفیتی‌ روحی‌ است‌ كه‌ باعث‌ به‌ وجود آمدن‌ حالت‌ آمادگی‌ (انسان‌ها) برای‌ آنچه‌ انتظار دارند، می‌شود و ضد آن‌، یأ‌س‌ و ناامیدی‌ است. هر چه‌ انتظار بیشتر باشد و هر چه شعلة آن فروزان‌تر و پر فروغ‌تر باشد، تحرک و پویایی او و در نتیجه آمادگی‌ نیز بیشتر خواهد بود».[2]

 انتظار به مفهوم عالی آن نه یک توصیه دینی و مذهبی، بلکه اصلی فطری است که با نهاد انسان عجین شده و لازمه حیات انسانی است.از این نظر، همه ی انسانها به نوعی منتظرند.[3]

اصل انتظار فرج از یک اصل کلی اسلامی و قرآنی دیگری استنتاج می شود و آن اصل « حرمت یأس از روح الله » است.[4]

قرآن و روايات نيز به اين اصل كلي اشاره کرده‌اند: 
«فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمـُنْتَظِرِينَ»[5]
پس منتظر باشید که من [هم] با شما از منتظرانم. 

پيامبر اكرم(ص) مي‌فرمايد: 
«لو لا الأمل ما رضعت والدة ولدها و لا غرس غارس شجراً»[6]
اگر اميد به زندگي حاكم نمي‌بود، هيچ مادري فرزندش را شير نمي‌داد و هيچ باغباني درختي را نمي‌كاشت.

انتظار حالتي از تركيب ايمان و اعتقاد به مباني دين و ولايت و ظهور امام زمان (عج) يا موعود آخر الزمان است . حالت انتظار دو ويژگي را بهمراه دارد:

از طرفي با شوق و علاقه به ظهور حكومت مصلحي در آخر الزمان كه در فرهنگ شيعه اين امر با همراهي اهل بيت (ع) كه در گفتار و فرمايشات خود به آن تصريح فرمودند ، همراه است.

تنفر از وضع موجود ( غيبت امام) و توجه به نقص و فساد و تباهي كه وضع موجود را فرا گرفته است و در وجود انسان شعله ور است.[7]

ضرورت انتظار:

سؤال از چرايي، دوگونه پاسخ مي تواند داشته باشد: يك بار، سؤال چرايي، سؤال از علل شيء است و اين جا بايد به تبيين فلسفه مهدويت پرداخت؛ يعني سؤال از اين كه چرا بايد منتظر بود، به اين برمي گردد كه چرا قيام مهدي ضرورت دارد كه انتظار آن ضرورت داشته باشد؟ پاسخ ديگر، پاسخ از طريق نتايج (معلولات شيء) است؛ يعني بايد منتظر بود؛ زيرا منتظر بودن، اين آثار را براي ما به همراه دارد؛ امّا بحث از چگونگي انتظار، بين اين دو نحوه چرايي قرار مي گيرد.[8]

لذا ما به دلیل اختصار به بیان چرایی انتظار مطابق صورت اول (علل شیء) می پردازیم و بررسی چرایی به صورت دوم را به کتب مربوطه ارجاع و وامیگذاریم.

مسئله ضرورت انتظار را می توان هم به حکم عقل و هم شرع اثبات کرد لذا ادله چرایی انتظار را به دو قسم تقسیم میکنیم:

1- عقلی: همانگونه که ذکر شد سؤال از این که چرا باید منتظر بود، به این برمی گردد که چرا قیام حضرت مهدی ضرورت دارد که انتظار آن ضرورت داشته باشد؟

لذا ما برای اثبات چرایی نیاز داریم که ضرورت قیام حضرت مهدی علیه السلام را ثابت کنیم تا به تبع آن ضرورت انتظار نیز اثبات شود. از این رو به اثبات ضرورت قیام میپردازیم:

1- به نظر مي رسد مهم ترين دليل ضرورت موعود جهاني، همان فلسفه بعثت انبيا است كه فلسفه خلقت نيز هست. فلسفه خلقت، عبادت و عبوديت است كه حقيقت عبوديت، تقرب به خدا است و فلسفه بعثت نيز طبق آيات متعدّدي از قرآن كريم، توحيد و عدالت اجتماعي معرّفي شده كه مطابق شرح دقيق شهيد مطهري، عدالت نيز براي توحيد است. و مهم ترين ضرورت قيام موعود جهاني نيز پركردن زمين از عدل و قسط است.[9]

بنابراین همانگونه که قیام مهدی موعود برای اجرای عدالت و توحید ضرورت دارد، انتظار و زمینه سازی نیز برای طالبان و تشنگان حق و عدالت لازم است.

گسترش عدالت یکی از و عده هایی است که رسول خدا به امت اسلامی داده است که تنها با قیام مهدی علیه السلام اتفاق خواهد افتاد، چرا که  می فرماید:

«المهدی الذی یملاء الارض قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا،  مهدی کسی است که زمین را پر از عدل و داد می کند همانگونه که از ظلم و ستم پر شده.»[10]

این روایت از متواترترین روایات مربوط به حضرت مهدی است و این وعده ایی است که هنوز تحقق نیافته و باید محقق شود.[11]

پس اگر منتظر اجرای حق و ریشه کن شدن ظلم و فساد و از بین رفتن هرچه در مقابل حق قرار دارد و شناخت خدای متعال به معنای واقعی و تقرب به او هستیم باید منتظر ظهور نماینده وخلیفه الهی بر روی زمین باشیم.

2- نقلی: با توجه روایاتی که از اهل بیت رسیده می‌توان استفاده کرد که انتظار برای ظهور امام عصر(عج)، لازم و واجب است. این روایات هم با توضیحی که در بخش چگونگی انتظار خواهد آمد، بر لزوم زمینه‌سازی دلالت می‌کند. اکنون چند روایت را به عنوان نمونه ذکر می‌کنيم:
1- عنه عن ابی الجارود قال: قلت لأبی جعفر(ع): یا ابن رسول الله! هل تعرف مودّتی لکم و انقطاعی إلیکم و موالاتی إیّاکم؟ قال: فقال: نعم. قال: فقلت: فإنّی أسالك مسألةً تجیبنی فیها فإنّی مکفوف البصر قلیل المشی و لا أستطیع زیارتکم کلّ حین. قال: هات حاجتك؟ قلت: أخبرنی بدینك الّذی تدین الله عزّوجلّ به أنت و أهل بیتك لأدین الله عزّوجل به. قال: إن کنت أقصرت الخطبه فقد أعظمت المسأله و الله لأعطینّك دینی و دین آبائی الّذی ندین الله عزّوجلّ به: شهادة أن لا إله إلّا الله و أن محمّداً رسول الله(ص) و الإقرار بما جاء به من عند الله و الولایة لولیّنا و البراءة من عدوّنا و التّسلیم لأمرنا و انتظار قائمنا و الإجتهاد و الورع. [12]
در این روایت، امام باقر(ع) به ابی‌جارود فرمود که دین من و دین پدران من، بعد از شهادت به وحدانیت خدای متعال و رسالت پیامبر مکرم اسلام و اقرار به آن‌چه از نزد خدای متعال آمده است و ولایت ما و برائت از دشمنان ما و تسلیم امر ما عبارت است از انتظار قائم و تلاش و پرهیزکاری. 

2- عن إسماعیل الجعفیّ قال: دخل رجل علی أبی جعفر(ع) و معه صحیفة فقال له أبو جعفر(ع): هذه صحیفه مخاصم یسأل عن الدّین الّذی یقبل فیه العمل. فقال: رحمک الله هذا الّذی أرید. فقال أبو جعفر(ع): شهادة أن لا إله إلّا الله وحده لا شریك له و أنّ محمّداً(ص) عبده و رسوله و تقرّ بما جاء من عند الله و الولایة لنا أهل البیت و البراءة من عدوّنا و التّسلیم لأمرنا و الورع و التّواضع و انتظار قائمنا فإنّ لنا دوله إذا شاء الله جاء بها. [13]
اسماعیل جعفی می‌گوید: امام باقر(ع) به شخصی که از دینی سؤال می‌کرد که آن دین موجب قبولی عمل است، فرمود: بعد از شهادت به وحدانیت خدا و رسالت نبی مکرم اسلام و ولایت برای ما اهل‌بیت و بیزاری از دشمنان ما و تسلیم امر ما و پرهیزکاری و تواضع عبارت است از انتظار برای قائم(عج)؛ چون برای ما دولتی است که هرگاه خدا بخواهد، تشکیل خواهد شد. 
 
در این دو  روایت ملاحظه می‌شود که امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در کنار شهادت به وحدانیت خدای متعال و رسالت نبوی، مسئله انتظار قائم(عج) را مطرح می‌فرمایند که این کار بر اهمیت و وجوب انتظار دلالت می‌کند. علاوه بر اين، مسئله انتظار در کنار مسائلی ذکر شده است که از آن به عنوان مایه قبول اعمال بندگان یاد شد.

3- عن عبدالعظیم الحسنیّ، قال: دخلت علی سیّدی محمّد بن علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن ابی طالب(علیهم السلام) و أنا اُرید أن أسأله عن القائم أ هو المهدیّ أو غیره، فابتدأنی فقال لی: یا أبا القاسم إنّ القائم منّا هو المهدیّ الّذی یجب أن یُنتظر فی غیبته و یطاع فی ظهوره و...[14]
در این روایت ملاحظه می‌شود که امام جواد(ع) تصریح می‌فرماید که انتظار در زمان غیبت، واجب است و در کنار وجوب اطاعت در زمان ظهور، از آن یاد شد.[15]

بی جهت نیست که در روایات برای این مسئله همانند دیگر اعمال عبادی فضیلتهای شگفت انگیزی برشمرده شده است.

علاوه بر روایات یاد شده که بر مسئله وجوب انتظار دلالت دارد، روایاتی هم که بر فضیلت انتظار دلالت دارد، اهمیت و توجه فوق العاده به این مقوله را بیان میکند.

1- رسول خدا(ص) فرمود:
«أفضل أعمال اُمّتی إنتظار الفرج من الله عزّوجلّ، بافضیلت‌ترین اعمال امت من، انتظار فرج از خدای متعال است.»[16] 
2- امیرالمؤمنین(ع) فرمود:
«المنتظر لأمرنا کالمتشحّط بدمه فی سبیل الله، منتظر امر ما مانند کسی است که در راه خدا در خون خود غلتان است.»[17]
3- امام صادق(ع) فرمود
«من مات منکم علی هذا الأمر منتظراً له کان کمن کان فی فسطاط القائم(عج)، هر یک از شما که منتظر این امر باشد، مانندآنست که در خیمۀ امام عصر(عج) سکونت گزیده باشد. (کنایه از نزدیکی زیاد به امام عصر(عج) ) »[18] 

4- امام صادق (ع) فرمود:
«المنتظر للثّانی عشر کالشّاهر سیفه بین یدی رسول الله(ص) یذبّ عنه، منتظر امام دوازدهم مانند کسی است که در رکاب پیامبر(ص) شمشیر بزند.»[19] 


ثواب منتظر این امر مانند کسی است که در حال نماز و روزه باشد و کسی که در رکاب امام عصر دشمنی را از پای درآورد، ثواب 20 شهید را خواهد داشت و کسی که در رکاب حضرت شهید شود، اجر 25 شهید را خواهد داشت
دلالت این روایات بر مدعای مورد بحث بسیار روشن است، ولی به منظور توضیح بیشتر باید گفت انتظار عبارت است از ناامید نشدن و داشتن توقع ظهور حضرت؛ امید به اين‌كه زمانی خواهد آمد که امام عصر(عج) ظهور خواهد کرد و اسلام را به طور کامل اجرا می‌کند.[20]

شیوه انتظار:

بعد از اینکه چرایی و ضرورت انتظار ثابت شد جای این سؤال پیش می آید که این انتظار باید چگونه واقع شود؟

آیا انتظار صرفا جنبه اعتقادی دارد یا لسانی یا اینکه علاوه برآن دو جنبه عملی نیز دارد؟ به عبارت دیگر آیا همین که در باطن و اعتقاد، اشتیاق به تحقق انتظار داشته باشیم و یا با زبان برای فرج او دعا کنیم کافی است و نیاز به انجام عملیات و زمینه سازی برای قیام وظهور مهدی موعود نداریم و با دست روی دست گذاشتن ظهور محقق می شود؟

 یا اینکه امر اینگونه نیست، بلکه علاوه بر انتظار و اشتیاق قلبی و لسانی موظف به انجام اعمال و زمینه سازی برای تحقق ظهور هستیم؟در صورتی که بپذیریم نیاز به زمینه سازی است، این زمینه سازی باید به چه صورتی و در چه محدوده ای محقق شود؟

آیا فقط انجام تکالیف شرعی کافی است یا نیاز به گسترش عدالت وحرکت به سوی تحقق آن نیز می باشد؟یا اینکه گسترش ظلم وفساد در تسریع ظهور لازم است؟به بیانی دیگر آیا انتظار انفعالی است یا فعالی و پویا؟

اینها فرضیاتی هستند که موجب مطرح شدن نظریات و برداشتهای متفاوتی از مقوله انتظار شده است.

امام خمینی رحمه الله علیه این برداشتها را اینگونه طبقه بندی می کند:

«بعضيها انتظار فرج را به اين مي دانند كه درمسجد، در حسينيه ، در منزل بنشينند و دعا كنند و فرج امام زمان - سلام الله عليه - را از خدابخواهند. اينها مردم صالحي هستند كه يك همچو اعتقادي دارند.

يك دسته ديگري بودند كه انتظار فرج را مي گفتند اين است كه ما كار نداشته باشيم به اينكه در جهان چه مي گذرد، بر ملت ها چه مي گذرد، بر ملت ما چه مي گذرد؛ به اين چيزها ما كار نداشته باشيم ، ما تكليف هاي خودمان را عمل مي كنيم ، براي جلوگيري ازاين امور هم خود حضرت بيايند ان شاءالله ، درست مي كنند؛ ديگر ما تكليفي نداريم .تكليف ما همين است كه دعا كنيم ايشان بيايند و كاري به كار آنچه در دنيا مي گذرد يا در

مملكت خودمان مي گذرد، نداشته باشيم . اينها هم يك دسته اي ، مردمي بودند كه صالح بودند.

يك دسته اي مي گفتند كه خوب ، بايد عالم پر [از] معصيت بشود تا حضرت بيايد؛ مابايد نهي از منكر نكنيم ، امر به معروف هم نكنيم تا مردم هر كاري مي خواهند بكنند؛گناه ها زياد بشود كه فرج نزديك بشود.

يك دسته اي از اين بالاتر بودند، مي گفتند: بايد دامن زد به گناهها، دعوت كرد مردم را به گناه تا دنيا پر از جور و ظلم بشود و حضرت - سلام الله عليه - تشريف بياورند. اين هم يك دسته اي بودند كه البته در بين اين دسته ، منحرفهايي هم بودند، اشخاص ساده لوح هم بودند، منحرفهايي هم بودند كه براي مقاصدي به اين دامن مي زدند

يك دسته ديگري بودند كه مي گفتند كه هر حكومتي اگر در زمان غيبت محقق بشود، اين حكومت باطل است و بر خلاف اسلام است.»[21]

 در ادامه برداشتهایی را که در کلام امام آمده مورد نقد و بررسی قرار داده و نحوه انتظار صحیح را اثبات می کنیم.

گونه های انتظار

1- انتظار اعتقادی:

تبیین : برخی معتقدند انتظار یعنی خاموشی و گوشه گیری و اعتزال و مذهب احتراز[22]بدون هیچ وظیفه ای. به عبارت دیگر دست روی دست گذاشتن و همه چیز را به حال خود رها کردن. یعنی فقط اعتقاد داشتن به ظهور مهدی علیه السلام کفایت می کند و نیازی به زمینه سازی نیست و ما هیچ وظیفه و نقشی در تحقق ظهور نداریم و اعمال ما هیچ تاثیری در تحقق ظهور ندارد. حتی ملزم به دعای برای فرج نیستیم.

2- انتظار لسانی

تبیین: گروه دیگری معتقدندوظیفه ای که در تحقق ظهور بر ما لازم است صرفا انتظار لسانی می باشد.یعنی نیاز به زمینه سازی است اما این زمینه سازی فقط حدود به دعا کردن برای فرج و امر به معروف و نهی از منکرهای جزیی می باشد و ما جز این وظیفه دیگری نداریم و اعمال و انجام تکالیف تاثیری در فرج ندارد.

 این دو برداشت از جهت عدم لزوم خودسازی و زمینه سازی عملی با همدیگر مشترکند و هردو زمینه سازی برای فرج را ضروروی نمی شمارند از این رو آن دو را با همدیگر بررسی و نقد می نمائیم:

نقد:

مراتب انتظار

مقصود از انتظار، آمادگى است و آن دو مرتبه دارد:

1- انتظار روحى و خوشدل بودن براى تحقق امید در آینده، و آن عبارت است از آمادگى براى قبول دعوت و زدودن مقاومت روحى براى رسیدن كسى كه انتظار آمدنش هست.

انتظار عملى كه اضافه بر انتظار روحى است. 2-

انتظار عملى مانند آمادگى براى آمدن مهمان و پذیرایى از او، كه غذا بایستى آماده باشد و با مقام مهمان و شخصیت او تناسب داشته باشد. محل نشستن او تمیز و آماده، خوابگاه و استراحتگاهش مرتب باشد.

كشاورز، وقتى انتظار باران را دارد كه چیزی كشت كرده باشد، بازرگان، وقتى انتظار سود دارد كه كالاى خود را آماده كرده و در معرض فروش گذارده باشد، و این انتظار كامل خواهد بود.

آنچه که در تسریع قیام مهدی مؤثر است، انتظار در مرحله دوم است؛ هرچه شماره منتظران این گروه افزوده می شود، ظهور آن حضرت نزدیکتر می شود و موفقیت در دعوت را شدیدتر می سازد.[23]

به بیانی دیگر مراد از انتظار، طلب امید به همراه لوازم آن است؛ چون کلمات شارع مقدس به عرف القا می‌شود. صاحب‌نظران علم اصول فقه می‌گویند مرجع در تشخیص الفاظ به کار رفته در کلام شارع، عرف است. از استعمالاتی که این واژه نزد عرف دارد، معلوم می‌شود که لوازمی چون تهیه مقدمات و زمینه‌چینی، اراده شده است. مثلاً وقتی در عرف مطرح می‌شود که کسی به انتظار مهمان یا مسافری است، از این کلام این طور متفاهم است که صاحب‌خانه، اسباب پذیرایی از مهمان یا مسافر را آماده کرده است. بنا بر متفاهم عرفی، از واژه «انتظار»، «آماده‌سازی» فهمیده می‌شود و وقتی مشخص شد که نزد عرف از واژۀ انتظار، آمادگی و آمادسازی اراده می‌شود، در اين‌كه مصداق آمادگی چیست، باید به قرینه مناسبت میان مفهوم انتظار و آن‌چه انتظار آن را می‌کشیم، توجه کنيم.تناسب انتظار ظهور مصلح کل نیز این است که شرایطی را فراهم کنیم تا حضرت، اهداف و برنامه‌های خود را بهتر و سریع‌تر اجرا کند. [24]

همچنین احادیث و روایاتی که در مبحث قبل(چرایی انتظار) بر اثبات لزوم انتظار بیان کردیم بر لزوم زمینه سازی انتظار نیز دلالت دارد.

از سوی دیگر بدون شک دعا برای امام زمان، و انتظار لسانی یكی ازوظایف مهم ما است، که در تعجیل ظهور امام زمان نقش مهمی دارد. ائمه هدی علیهم السلام نیز همواره بر این مهم تكیه داشته اند و بر اساس روایاتی از امام صادق علیه السلام در دعایی كه آن حضرت به " زراره" تعلیم فرمودند، محور اصلی آن بر امام شناسی استوار است. ایشان به زراره می فرمایند:" ... اگر غیبت را درك كردی چنین دعا كن:

اللهم عرفنی نفسك فانك ان لم تعرفنی نفسك لم اعرف نبیك، اللهم عرفنی رسولك فانك ان لم تعرفنی رسولك لم اعرف حجتك،اللهم عرفنی حجتك فانك ان لم تعرفنی حجتك ضللت عن دینی.[25]

همچنین دعاهای دیگری كه در كتب ادعیه و زیارات بدان اشاره شده، خصوصا دعای معروف

" اللهم كن لولیك الحجة ابن

الحسن ..."

اما باید دانست کهوظیفه ما فقط دعا كردن نیست، بلكه باید این دعا، با خود سازی و جامعه سازی همراه شود.[26]

آیت الله بهجت این عالم وارسته در باب فرج امام زمان چنین می گوید:

« بهترین کار برای به هلاکت نیفتادن در آخرالزّمان، دعای فرج امام زمان (عج) است؛ البته دعایی که در همه اعمال ما اثر بگذارد. قطعاً اگر کسانی در دعا جدّی و راستگو باشند، مبصراتی (دیدنی‌هایی) خواهند داشت. باید دعا را با شرایط آن خواند و «توبه از گناهان» از جمله شرایط دعا است.»[27]

همچنین در روایاتی که در بحث ضرورت و چرایی انتظار بیان شد مؤید این مطلب است و درآنها انتظار فرج در کنار تلاش و پرهیزکاری ذکر شده.آنجا که  امام باقر(ع) به ابی‌جارود فرمود که دین من و دین پدران من، بعد از شهادت به وحدانیت خدای متعال و رسالت پیامبر مکرم اسلام و اقرار به آن‌چه از نزد خدای متعال آمده است و ولایت ما و برائت از دشمنان ما و تسلیم امر ما عبارت است از انتظار قائم و تلاش و پرهیزکاری.( ...و انتظار قائمنا و الإجتهاد و الورع)

و در بقیه روایاتی که ذکرشان گذشت، همین مضمون با تغییر اندکی در عبارات مطرح شده بود.( ... و التّسلیم لأمرنا و الورع و التّواضع و انتظار قائمنا )_(... و التّسلیم لهم والورع و الإجتهاد و الطّمأنینة و الإنتظار للقائم) 

این روایات، انتظار از سنخ «عمل» را معرفی می‌کنند، آن هم بهترين عمل، نه بي‌عملي و تماشا و بي‌اعتنایی.[28]

بنابراین نتیجه می گیریم که انتظار نیازمند زمینه سازی برای سرعت بخشیدن در ظهور است و ضرورتا جنبه عملی دارد وبین اعمال ما  و ظهور ملازمت است و دعا کردن و انتظار لسانی یکی از وظایف شیعیان در عصر غیبت است و انتظار کامل شمرده نمی شود. لذا به کسی که امام زمان و انتظار فرج فقط لقلقه زبانش و دیگران راهم به انتظار دعوت می کند اما در عمل کوتاهی کرده و تکالیف الهی را انجام نمی دهد نمی توان به او منتظرگفت.

کسانی که لزوم زمینه سازی را در تحقق ظهور پذیرفته اند در نحوه این زمینه سازی دچار اختلاف شده اند.

3- انتظار عملی:

  مراد از انتظار عملی، لزوم زمینه سازی و انجام اعمالی برای تحقق و سرعت بخشیدن به  فرج است.

گروهی که معتقدند انتظار جنبه عملی دارد خودشان به دو دسته شده اند:

 1- زمینه سازی جنبه فقط فردی دارد.

تبیین: این عده معتقدندکه آنچه در ظهور امام زمان مؤثر است فقط انجام اعمال عبادی و تکالیف فردی و خودسازی و کناره گیری از جامعه است. یعنی جامعه به حال خودش رها شود و ما نباید برای اصلاح جامعه و مبارزه با فساد تلاش کنیم و تنها لازم است به اصلاح خودمان برسیم. ما كار نداشته باشيم به اينكه در جهان چه مي گذرد، بر ملت ها چه مي گذرد، بر ملت ما چه مي گذرد؛ ما تكالیف خودمان را عمل مي كنيم ، براي جلوگيري ازاين امور هم خود حضرت بيايند ان شاءالله ، درست مي كنند؛ ديگر ما تكليفي نداريم.

2- زمینه سازی جنبه اجتماعی دارد.

تبیین: امام زمان برای ظهور نیازمند آمادگی بخشی از جامعه برای ظهور است تا قیامش را از آن نقطه آغاز کند.لذا برای تحقق این امر لازم است که این آمادگی در جامعه ایجاد شود و با خودسازی و آمادگی یک یا دو نفر این امر محقق نمی شود. بنابراین این فرهنگ باید درکل جامعه منتظر تزریق شود و همه بایکدیگر همدل و هم پیمان برای یاری مهدی علیه السلام شوند. 

نقد وبررسی:

برمبنای  اندیشه گروه اول تحقق عدالت و اصلاح جامعه صرفا حاکمیت معیارهای عدالت آمیز است که با وجود انسان کامل در میان جامعه محقق می شود و در این صورت نیازی به تلاش کردن برای ایجاد جامعه ای عدالت محور نیست و با آمدن امام زمان این مقصود خود به خود محقق می شود.

اگر شرط استقرار چنین جامعه ای انسان کامل است چرا از آغاز چنین نشد؟ چرا از اول، اولین پیامبر خدا، مدار و معیار جامعه مطلوب قرار نگرفت؟ سوالی که حتی فرشتگان هم هنگام خلقت انسان از خداوند پرسیدند که آیا تو کسی را در زمین جانشین خود قرار می دهی که در زمین خطا و خونریزی کند در حالی که ما تسبیح گویان تو هستیم و تو را تنزیه می کنیم؟ و او پاسخ داد؛ من می دانم آنچه را که شما نمی دانید. یا لااقل اگر مدار و محور این جامعه مطلوب انسان کامل است مگر کامل ترین انسان ذات مقدس حضرت رسول الله(ص) نبود. چرا جامعه مطلوب حول محور ایشان شکل نگرفت؟ ما وقتی از حضرت مهدی (عج)سخن می گوییم شخصیتی الگو گرفته از شخصیت رسول الله(ص) است و خود رسول الله که کامل ترین انسان است چرا مدار و محور چنین جامعه یی قرار نگرفت؟

راز کار در بینش اسلام و ادیان توحیدی نسبت به انسان نهفته است. درست است که مدار و محور این جامعه انسان کامل است گرچه حضور دارد، ولی ظهور ندارد، اما یک شرط دیگر هم دارد و آن این است که استقرار این جامعه از بستر آگاهی و اراده انسان تحقق می یابد. اگر باید دست غیب از آستین درآید تا آن شاهد غیبی ظهور کند، این دست غیبی باید از آستین رشد، آگاهی و اراده انسان بیرون بیاید و تا زمانی که انسان نفهمد، نخواهد و اراده نکند چنین امری تحقق نمی یابد. 

کار پیامبران تعلیم و پرورش است؛ اما آنکه باید ادامه دهد مردم هستند. باید جامعه بشری آماده شود و به لحاظ روحی بطلبد و خواستار استقرار جامعه عدل و با فضیلت باشد تا عنایت ویژه خداوند نیز بیاید و مدار و محور و سرور و سالار جامعه ظهور یابد و پایان تاریخ تحقق پیدا کند.[29]

از سوی دیگرلازمه ی هر قیام و نهضتی وجود نیروهای کافی وکارآمد و امکانات لازم است و قیام امام زمان علیه السلام به عنوان یک پدیده و قیام طبیعی و اجتماعی از این قاعده مستثنی نیست. لذا ایشان برای تحقق ظهورش نیاز به سربازان ونیروهای زبده ای دارد. منتظران واقعی، نه تنها خود را آماده می کنند، بلکه باید به جذب نیرو نیز بپردازند تا کادری مهیا برای قیام حضرت وجود داشته باشد. کادری که فقط افراد صالح در آن می توانند حضور داشته باشند. حال اگر مانع فساد نشویم، چگونه افراد کافی برای این کادر به وجود خواهد آمد؟

جامعه ای که افراد آن صالح نباشد چگونه می تواند زمینه را برای ظهور و قیام آماده کند؟

در جامعه ای که افراد آن خواهان حجت خدا نباشند خودسازی برای ظهور چه فایده ای دارد؟

بنابراین برای تحقق ظهور،قطعا ایجاد یک جامعه مهدوی لازم است. بنابراین انتظار فقط جنبه فردی ندارد بلکه این فرهنگ باید به جامعه نیز تزریق شود. با پذیرفتن این مسئله این سؤال مطرح می شود که این جامعه مهدوی باید چه شرایطی داشته باشد؟ جامعه ای صالح یا فاسد؟آیا برای ظهور امام زمان باید ظلم و فساد فراوان شود یا اصلاح و عدالت؟

از این رو افرادی که پذیرفته اند انتظار عملی جنبه اجتماعی دارد خودشان دو دسته شده اند:

1-گسترش عدالت در جامعه

تبیین: این دسته معتقدند، نه‌تنها اراده، تلاش و خواست جمعي، نقش مؤثر و تعیین‌کننده در تسريع ظهور دارد، بلكه اساساً انتظار بدون توجه به سازوكارها و اقدامات زمينه‌ساز، امري نامعقول و بي‌معناست. 
اين نوع انتظار، تعهدآور، تحرك‌بخش و نيروآفرين است و شناخت، تعهد و تلاش برای فراهم‌سازی مقدمات ظهور از راه ایجاد آمادگي‌های فكري، روحي و جسمي برای كسب ورع و پاكي، تلاش در جهت گسترش فضيلت‌هاي اخلاقي و زدودن مظاهر ظلم و پليدي در جامعه جوهر اصلي آن است.[30]

لذا برای تحقق این هدف باید تا آنجا که در توان است عدالت در جامعه محقق و با ظلم مبارزه شود و این یک تکلیف الهی است.

2- گسترش ظلم و فساد